fas günlükleri 5: fes - cami, medrese

 

güneş saati

ay saati

fes'in en etkileyici mekanlarından biri karaviyyîn camisi. cami, mimari olarak etkileyici olmasının yanısıra geniş bir alana yayılıyor. etrafı neredeyse bütünüyle çarşı sokakları ve hanlarıyla çevrili, dolayısıyla bir çok sokaktan girişi var. ama bu girişlerden sadece müslümanlar girebiliyor, onlar da sadece namaz saatlerinde. evet, sadece fes'te değil, fas'ın genelinde camiler gün içinde kapalılar, namaz vakitlerinden yarım saat önce açıldıklarında ise  müslüman olanların haricindekilere kapalı olmaya devam ediyorlar. 

karaviyyîn camisinin banisi bir kadın: ebû abdullah muhammed b. abdullah el-fihrî’nin kızı fâtıma. fâtıma el-fihrî, günümüzde tunus'ta bulunan kayrevan'dan fes'e göç ettikten sonra bu camiyi yaptırmış. cami, tam da islam mimarisinin en erken örneklerinden olan kayrevan camisinin plan şemasına sahip, yani bütün özellikler ile tipik bir çok ayaklı arap camisi. 

bu caminin kayrevan'dakinden en büyük farkı avlusu. avlunun yer ve cephe yüzeylerine döşeli çinileri ve iki kısa yöndeki şadırvanları görünce, endülüs mimarisinin özelliklerini ve sürekliliğini fark ediyorsunuz. ilginç olan, mimari öğelerin, bina tipi değişse de aynı kalıyor olmaları; granada'da elhambra sarayı'nın aslanlı avlusu'nu süsleyen çok ayaklı gölgelik yapılar (kanopi) burada abdest alınan şadırvanlara dönüşmüşler.

namaz vaktinden yarım saat önce açıldığında biz de içine girdik. abdest alanlarla, serin hariminde sütunlara dayanarak namaz saatini bekleyenlerle biz de avluda ve haremde vakit geçirdik. namaz başladığında ise ilginç bir şey dikkatimi çekti: namaz kılanların çoğu mihrabın doğrultusunda değillerdi, hepsi mihrabın belirttiği kıble yönüne göre yaklaşık 30-45 derece açıya yönelmişlerdi. 

yukarıdaki, avluda namaz kılan iki kişiyi gösteren fotoğrafta da bu durum fark edilebilir; zira kıble doğrultusunda dik yerleştirilmiş avlunun uzun tarafına paralel duracaklarına, o tarafla açı yapan bir yönelmedeler. bunun gerekçesini internette çok aradım ama bulamadım. ama fes'teki başka bir yapıyla, serrafine medresesi ilgili açıklamalar içinde "namaz mekanındaki mihrabın doğru bir şekilde mekke'ye yönelmiş" olduğu bilgisinin bu şekilde verilmiş olması şehirdeki başka mihrapların yanlış yönlenmiş olabileceğine dair örtük bir anıştırmayı da barındırıyor sanırım.

başta yazdığım gibi müslüman olmayanlar fas'ta camilere alınmıyor, ama medreselere girebiliyorlar. bu medreseler turistlere daha pahalı, yerli halka daha ucuz fiyatlı giriş biletleriyle gezilebiliyor. öyle şehirdeki her medrese de açık değil; büyük ve önemli olanları restore edilmişler, gezdiriliyorlar. fes'teki bou 'inania kompleksi de bunlardan biri. 14. yüzyılın ortalarında inşa edilmiş olan kompleksin bünyesinde bir medrese, bir cami ile abdest mekanı ve bir hidrolik saat (la magana) var.

sokağın iki tarafına yerleşen komplekste, hidrolik saat sokağa cephe veriyor. saati astronom abou l'hassan ali telemsani'nin icat etmiş. günümüzde çalışmayan mekanizmanın bulunduğu duvarın ve medresenin restorasyonu yapılmış. sağdaki fotoğrafta; orta sıradaki 12 pencere 12 saati temsil ediyormuş, üstündeki L-çıkmalar asılı toplar için mekanizmaymış, onların üstündeki (tam görünemeyen) 13 pencere ise servis içinmiş. her saat başı, ilgili saatin penceresinin içine bronz bir top düşerken, o saatin zili de çalıyormuş. yani hem görsel hem işitsel bir mekanizmaymış.