NRW052 the room with the view - kasım

 

TEB oyun güz 2013 / 19. sayı

Başyazı Üstün Akmen

Editör Yazısı Tijen Savaşkan 

Tiyatro Toplumbilimi Üzerine Özdemir Nutku 

Polonya Festivallerinde Tiyatro Kerem Özel 

Nâzım Hikmet Tiyatrosu Sevda Şener 

Genco Erkal Tülay Günal ile Saygı Duruşunda: Yaşamaya Dair Üstün Akmen 

Yaşasın, Ali Paşa Hanı Tiyatro Oldu Hasan Kuruyazıcı

İbsen'in Kadınları. Viyana Akademi Tiyatrosu'nda Hayaletler Zehra İpşiroğlu

Sahne Işığı Nereye Gidiyor Yakup Çartık 

Bir Karşı Tecavüz Oyunu: Yollu Seda Tansuker Selçuk 

Çağdaş Bir Meddah Gösterisi: Zilli Şıh Banu Çakmak 

Türkiye Sanat Kurumu Yasası Ne Getirecek, Neler Götürecek 

Bir Değerlendirme ve Çağrı Denemesi Yücel Erten

Düne Dair Her Şey Bugün Artık Eskidir Gülşen Karakadıoğlu

TÜSAK Yasa Tasarısı Hakkında Görüşler Tamer Levent

Sanat'ın Ölümü Meriç Sümen

Devlet Sahne Sanatları Yasa Taslakları Şenol Tiryaki 

NRW051 alexander balanescu konseri

 

 

PINA40’ın müzik programının pazartesi akşamki konuğu barmen operası sahnesinde balanescu quartet ve konuk sanatçı olarak félix lajko idi.

1981’den beri pina bausch’un yapıtlarında andreas eisenschneider ile birlikte müzik danışmanlarından biri olarak çalışan matthias burkert topluluğu sahneye davet etmeden önce bir anısını da paylaştı: alexander balanescu’nun müziğini kullandıkları “masurca fogo” ile londra’da turnedeyken, bir gösteri sonrasında balanescu sahne arkasına gelip pina bausch’a tanışmış, sarılmışlar ve ağlamışlar…

alexander balanescu’nun müziği gerçekten de en ritmik, tempolu ve sert hatlı olduğu anlarda bile yoğun ve yumuşak bir hüzünle kaplı.

“masurca fogo”dan “nefes”e, “ten chi”den “agua”ya, “sweet mambo”dan “bamboo blues”a ve diğerlerine, çoğu ortak proje olan 11 yapıtta danslara eşlik eden balanescu’nun müziği coğrafyalar üstü bir nitelikte pina bausch’un yapıtlarının atmosferini belirleyen başat öğelerden biri aslında.

“maria t.” albümünden “aria” ve “life and death”in kullanıldığı “vollmond” ise, herhalde bausch-balanescu birlikteliğinin en etkileyici örneklerinden biri.

pazartesi akşamki konserde de zaten salonda en çoşkulu alkışlardan biri, balanescu quartet’in birbirine bağlayarak çaldıkları “mountain call”, “aria”, “interlude” ve “life and death” sekansı sonrasında koptu.

balanescu, maria tanase’nin romanya’nın sıradışı, muhalif, hiç bir rejimle dirsek teması olmayan, yahudi olsun macar olsun hiç bir dostuna ihanet etmeyen, müstesna sanatçılarından biri olduğunu söyleyerek girdi söze. 1963’de vefat eden şarkıcının 2013 100. doğum yıldönünün kutlandığını da belirtti.

maria tanase’ye adadığı 2005 tarihli albüm onun şarkılarını ve bestelerinin ritimlerini olduğu kadar ondan esinlenen veya onun sesini kullanan bestelerden oluşuyormuş. bu albümden olan ve maria tanase’nin ses kaydını da içeren “life and death”in romencesi “lume lume” imiş; bu tabiri yabancı bir dile çevirmek çok zormuş, çünkü romenlerin hayata bakışlarını, hayat felsefelerini dillendiren bir tabirmiş; ölümcül ve karamsarmış.

balanescu quartet & maria tanase: life and death (lume lume)

balanescu quartet “luminitza” ve “maria t.” albümlerinden parçalar seslendirdikten sonra, alexander balanescu sahneye “tanıdığım yaşayan en iyi doğaçlama çalan kemancı” diyerek felix lajko’yu davet etti. quartet ile lajko ilk defa PINA40 etkinlikleri kapsamında bir gün önce tanışmışlar ve o akşam ilk defa aynı sahneyi paylaşıyorlardı.

beylik bir tabir olacak ama; lajko gerçekten de doğaçlamalarıyla kemanını konuşturdu. iki uzun parçada quartet ile lajko muhabbetli bir sohbete tutuştular. barmen operası’nın sadece parterini ve birinci balkonun ön sırasını dolduran bizler de bu sohbeti hayranlıkla izledik/dinledik.

üçüncü parçada, o zamana kadar salonun farklı koltuklarında oturan tanztheater wuppertal dansçıları yavaş yavaş hareketlenip, bazısı olduğu yerde bazıları sahneye çıkarak, bazıları salonun kolonları arasında, bazısı arka perdenin önünde bazısı sahnenin ön ucunda doğaçlama dans etmeye başladılar; eşorfmanlar içinde olanı vardı, taytlı olanı, şık giyinmişi, üzerinde montu olanı.

içlerinden geldiği gibi, o anda kendi yarattıkları koreografilerde hareket ediyorlardı. inanılmaz, tüyler ürpertici bir sürprizdi; ailecek birinci balkonun en ön sırasında oturduğumuz için bütün salona ve sahneye hakimdik; müzik, hareketler ve mekan tek bir bütün olmuştu; seyirciler olarak bizler de onun bir parçasıydık; etkili, duygusal ve hiç bitsin istemediğim bir zamandı..

topluluğun, biri lajko ile birlikte üç kere bise çıkmasıyla, 90 dakika olarak belirtilen konser iki saati aşan bir süreye uzadı; keyiften mest olduk olmasına; köln trenine yetişmek için barmen istasyonuna koşarken de arkamızda konserin enerjisi ve rüzgarı vardı…


balanescu quartet: aria

NRW050 susanna baca konseri

wuppertal vadisi’nin tepelerinden birinde ormanın içinde bir açıkhava heykel parkı var. pazar günü parkın içindeki, bütünüyle camdan pavyonda pina bausch’un son dönem yapıtlarında sıklıkla müziklerini kullandığı şarkıcılardan biri, and dağlarından perulu susanna baca’nın konseri vardı.

çıplak ayakları, somon rengi ipek-şifon elbisesi, zarif tavırları ve yumuşacık sesiyle 70’lik susanna baca ormanda bir su perisi gibiydi.

kendisine gitar, perküsyon, keman ve basla eşlik eden dört kişilik müzisyen ekibiyle susanna baca 90 dakika boyunca hiç oturmadan, hatta bazı şarkılarda dans ederek bizleri kendisine hayran bıraktı.

PINA40 jübile sezonu kapsamındaki konserde susanna baca doğal olarak pina bausch’u da andı. brezilya esinli “agua” yapıtında bausch’un kullandığı “de los amores” adlı şarkısından önce, salonda bausch dansçılarından olup olmadığını sordu ve onları dansa davet etti. bu haftasonu bausch dansçılarının gösterisi olmadığı için, çoğu konserdeydi zaten. “agua”da “de los amores” ile solosu olan julie shanahan gündelik kıyafet içinde, bütün doğallığıyla ve kısıtlı hareket alanına rağmen oldukça etkileyici bir performans sundu. doğaçlama yapan bir dansçıyı canlı müzik eşliğinde,  doğal atmosfer içinde ve el uzatma mesafesinde izlemek büyük bir keyifti.

susanna baca - de los amores

NRW049 müreffeh düsseldorf'da genet'nin "hizmetçiler"i

 (fotoğraflar: sebastian hoppe)

jean genet’nin “hizmetçileri”ni bu yaz sdyney’de cate blanchett ile isabelle huppert canlandırdılar. cate blanchett’in, tiyatro yönetmeni eşi andrew upton ile birlikte kurduğu ve yönettiği sdyney theatre company’nin, başrollerinde çoğunlukla blanchett’in oynadığı birbirinden iyi oyunları (“ihtiras tramvayı”, “vanya dayı”, botho strauß’un “groß und klein”, david mamet’in “blackbird”) turneye çıkıp viyana, paris, new york, Recklinghausen, londra dolaştılar, ancak “hizmetçiler” sadece sydney için düşünülmüş; huppert bir film çekimi için oradaymış, vakti değerlendirmişler. dünyanın geri kalanı için büyük bir kayıp!

başrollerinde huppert ve blanchett gibi yıldızlar oynamıyordu ama düsseldorfer schauspielhaus’da on gün önce prömiyer yapan “hizmetçiler” de oldukça iyi bir yapımdı.

düsseldorf tiyatrosu’nun kara kutu niteliğindeki küçük salon’unda sahnelenen oyunda, sahnenin tamamı çıplak bir şekilde gözüküyordu. ortada, yaklaşık bir metre yükseltilmiş, 6x6 metrelik bir platform kurulmuştu; boks ringinden tek eksiği etrafını saran iplerin olmayışıydı. salonun sahne kısmının bütününün tavanı ise sıra sıra, sayısız kıyafet kılıfı ile kaplıydı. oyun başladıktan sonra, sahnelerin içeriğine bağlı olarak bu sıra sıra dizilmiş kılıflar, önden arkaya veya arkadan öne doğru yükselecek şekilde, ya da platformun hemen üzerinde asılı kalacak şekilde aşağı inip yukarı kaldırıldılar.

hanımlarının kıyafetlerinin içlerine girip hanımlarına bürünen iki hizmetçiyi anlatan bir oyun için enfes bir sahne tasarımı.

hizmetçilerin hanımlarına duydukları öfkede sınıfsal düzenin önemli bir rol oynadığı oyunda dizi dizi sayısız kıyafet kılıfı oyunun anafikrini çok güzel bir şekilde cisimleştirmişti. ayrıca, bu tek bir malzeme kullanılarak yaratılmış kalabalık görsellik de oldukça etkileyiciydi.

oyunun kitapçığındaki fotoğrafların altında oyuncuların kullandıkları makyaj malzemelerinin (rujların, maskaraların) isimlerinin (lancome, dior, chanel) yazması da elbise kılıflarıyla aynı fikre hizmet ediyordu.

kendisi de bizzat hayatın acı ve sert kısmında yaşamış jean genet “balkon”, “zenciler”, “paravanlar” gibi diğer ünlü oyunlarının yanısıra, 1933 yılında fransa’da gerçekleşmiş gerçek bir olaydan (iki hizmetçinin hanımlarını ve kızını vahşice katletmeleri) esinlendiği 1947 tarihli “hizmetçiler” ile de edebiyat-tiyatro dünyasında ses getirdiği kadar tartışma da yaratmıştı.

abla-kardeş olan iki hizmetçi hanımlarını sevdikleri gibi ondan nefret de etmektedirler. hanımlarını o kadar severler ki, evin beyini polise ihbar ederek hapse girmesini sağlayarak hanımlarından uzaklaştırmayı bile göze almışlardır. sevgi ölümle de eş gitmektedir; hanımları evde yokken hizmetçiler, biri onun kılığına bürünerek öldürme oyunu oynarlar. ancak her seferinde, hanımlarının eve gelme saatine ayarladıkları alarm çalar ve oyunlarının öldürme kısmını bir türlü gerçekleştiremezler. evin beyinin delil yetersizliğinden hapisten salınmasını öğrenmeleri iki hizmetçinin, hanımlarının yokluğunda oynadıkları oyunu, varlığında tekrarlamalarına neden olacaktır. hizmetçilerin cesaret ile tereddüt, aşağılanma ile başkaldırı arasında gidip gelen ruh halleri sonunda kendilerinin başını yakacaktır.

düsseldorfer schauspielhaus’daki “die zofen” (hizmetçiler), şimdiye kadar yönetmen asistanlığı yapmış nele weber’in ilk yönetmenlik denemesi. weber bence oldukça başarılı bir işe imza atmış.

weber oyunun başında; arka duvarda siyahbeyaz görüntülerle kulisten canlı yayın izletiyor bize; üç kadın oyuncu bir sepetin içinden kura çekiyorlar ve kim iki hizmetçi oynayacak, kim hanım’ı o anda belirleniyor. sonra hizmetçileri çekmiş olan iki oyuncuyu kulis koridorları boyunca sahneye doğru ilerleyişlerini izliyoruz; mücadeleye çıkan boksörler veya gladyatörler gibi. sahne kapısından içeri girip, platform çıktıklarında ise, bir yandan bangır bangır fransız milli marçı çalmaktadır. sahnenin iki yanında seyirciye yakın tarafta birer düzenek hazırlanmış: yüz hizası yüksekliğinde küçük makyaj masaları, masaların diğer ucunda da birer küçük kamera. iki oyuncu “hizmetçi” makyajlarını (aslında oyun içinde oyun şekilde başlayan “hizmetçiler”de hizmetçilerden biri “hanım”ı oynayacaktır, o yüzden biri “hanım” makyajını) yaparken, yan duvarlara kameralardan görüntüleri yansır; bu sayede, sanki iki oyuncu ayna varmış da ona bakıyorlarmış gibi bir efekt yaratılır; bu sayede hem iki oyuncu makyaj yaparken o görüntüye bakarak yaparlar hem de biz seyircilere yan yüzleri dönmüş oldukları için görüntülerden onların ön yüzlerini görme imkanımız olur.

nele weber’in “hizmetçiler”i sadece kamera görüntülerini zekice kullanan fikirleriyle, sahne tasarımıyla değil, oyuncu yönetimi ile de oldukça başarılı.

üç oyuncu da çok çok iyiyler. “oyun oynadıkları” sahnelerde groteske kaçarak, hanımın gelmesinden sonraki sahnelerde gerçekçi oyunculuğa ağırlık vererek gerilimi üzerlerinde taşıyan hizmetçileri benim izlediğim akşamda canlandıran oyuncular (kardeş claire’de xenia noetzelmann, abla solange’da verena reichhardt) çok başarılıydılar.

hanım’ı oynayan oyuncu da (anna schudt), hizmetçilerin gerçekçiliklerine karşıtlık yaratan abartılı jestleriyle oyunun gerilimini bıçak sırtı bir dengede tuttu.

nele weber’in arasız 90 dakikalık “hizmetçiler”i her açıdan tatmin edici bir tiyatro gösterisiydi.

NRW048 bir "peer gynt" daha

ünü gittikçe artan schauspiel dortmund’un genel sanat yönetmeni kay voges’in methini bir kaç yazıda okuyunca, ne yapıp edip bir oyununu izlemek istedim; bana denk gelen tarihe, şansıma “peer gynt” çıktı.

geçtiğimiz yıllarda istanbul’da ışıl kasapoğlu’nun işsanat’ta çocuk oyunu olarak, ve ayrıca da oyunbaz’ın “peer gynt”i sahnelemiş olduklarını öğrenmiş olmama rağmen, türkiye’de bu kadar yıldır bir tek peer seyredememişken, şu kısa sürede almanya’da ikinci gynt’imi izlemiş oldum.

“peer gynt”’in almanya’da en çok sevilen oyunlardan biri olma nedeni, “faust”un dert edindiği konularla paralellik içermesi; “peer gynt” için boşuna “kuzeyin faust’u” tabiri kullanılmıyor.

kay voges, sahnelediği oyunlara damgasını vuran yönetmenlerdenmiş; “peer gynt”ini izleyince bu yoruma hak verdim.

1970’lerde peter stein’ın schaubühne’de sahnelediği altı saati aşan efsanevi “peer gynt”ten; iki hafta önce düsseldorfer schauspielhaus’da izlediğim staffan valdemar holm’un 3.5 saatlik “peer gynt”inden, sonra kay voges’inki sadece 90 dakika sürdü ve sahnede sadece altı oyuncu ve bir müzisyen vardı.

üçü kadın üçü erkek oyuncuların her biri oyun boyunca peer gynt’i canlandırdılar; hatta bazı sahnelerde beşi veya altısı birden aynı anda peer gynt oldular. ihtimal ki, yönetmen kay voges, “kendini arayan modern insan peer gynt”te doğruları, yanlışları, tutkuları ve hayalleriyle “evrensel insan”ı, hepimizi görmüş olmalı.

oyun, sahneyi bütünüyle kaplayan, su dolu bir havuzun içinde oynandı (sahne tasarımı: michael sieberock-serafimowitsch). su, ışık yansımaları sayesinde peer’in dolaştığı farklı dünyaların atmosferlerini sahnenin siyah kumaşla kaplı yan ve arka duvarlarına yansıtılmasını; oyuncuların boyalardan çabucak temizlenip, başka bir role (boyaya) kolayca bürünmelerini sağladı.

ayrıca; hepimizin dünyaya gelirken içinden çıktığımız karanlık rahimin su dolu olduğunu düşündüğümde, kay voges’in bir nevi “evrensel insan” olarak yorumladığı “peer gynt”i su dolu bir sahnede sahnelemesi bende daha bir anlam kazandı.

voges'in mizanseni oyuncular için de katmerli zorluk içeren müthiş bir meydan okuma: bütünüyle suyun içinde oynamanın zorluğu, rol değişimlerinde yüz ve bedenin bütünüyle boyanmasının zorluğu, bir çok rolü birden oynamanın yanısıra "aynı rolü" de oynamanın zorluğu.
schauspiel dortmund'un altı oyuncusu bu zor görevin altından başarıyla kalkıyorlar.

oyuncular kostüm ve aksesuar değişimlerini oyun sırasında seyircilerin önünde gerçekleştiriyor. oyuncuların karakter değişimlerinde kullandıkları en önemli öğe boya; evet, yüzlerine, bedenlerine sürdükleri ve gerektiğinde içinde bulundukları havuzun suyuyla yıkayıp temizlendikleri renkli boyalarla karakterden karaktere geçiyorlar.

örneğin kadın oyunculardan biri yüzüne ve bedenine sıvadığı yeşil boya ile troll prensesini canlandırdıktan hemen sonra, suya yüzünü ve kollarını yıkayıp bir diğer role giriyor; aynı şekilde, solveign’i oynayan kadın oyuncunun bedenini beyaza boyaması, veya peer gynt’in kaçırdığı gelinin kırmızı boyalı olması gibi..

oyundaki kadın-erkek bütün oyuncular peer gynt oldular, bütün oyuncular bir çok role büründü, ama iki protagonist baştan itibaren sabit kaldı, hep aynı iki oyuncu tarafından canlandırıldı: peer’in annesi ve onu yıllarca bekleyen sevgilisi solveign’i oynayan oyuncular hep aynılardı; belki de oyunda baştan itibaren “kendileri olan ve kendileri kalabilen” tek karakterler onlar olduğu için..

sonda peer, onu yıllarca bekleyen ve bekleme gücünü “inancından, umudundan ve sevgisinden” alan solveign’de şefkat bulmaya gelmişken, kay voges’in yorumunda, boşlukta kalır; çünkü solveign de aslında peer’lerden biri değil midir. ibsen’in sorunsallaştırdığı “kendini bulmak” ile “kendine yetmek” ikilemi voges’in yorumunda başka bir boyut kazanmış olur; solveign ile peer ayrı ayrı sahnenin arka karanlığında kaybolurlar..

kay voges'in "peer gynt"i dinamik temposu, güçlü ve etkileyici görüntüleri, öne çıkan biçimi kadar anlam dolu içeriğiyle ve oyunculuklarıyla unutulmayacak bir tiyatro deneyimiydi.

 
oyunun fragmanı:

NRW047 "oyunun oyunu" "büsbütün çılgınlık"a dönüşürse!

 

oyuncular: metin belgin, seray düşenkalkar, ertuğrul ilgin, sadrettin kılıç, meral oğuz, atilla olgaç, ilkay saran, musa uzunlar, nurinisa yıldırım.

yönetmen: chris harris.

yazar: michael frayn.

topluluk: istanbul devlet tiyatrosu.

sezon: 1989-90.

hayatımda seyrettiğim en iyi komedilerden biriydi; doymamış, dört kere izlemiştim; dördüncüsüne üniversite sınıfımdan 20 arkadaşımı götürmüştüm.

schauspielhaus köln’ün yeni prodüksiyonlarından birinin bu oyun olduğunu görünce ve prömiyer sonrası kötü eleştirileri okuyunca; bu kadar muhteşem bir metin nasıl kötü sahnelenebilir diye meraktan; akşamım da boştu; gittim seyretmeye.

boğaz köprüsü’nün kablolarının imal edildiği carlswerk fabrikası’ndan dönüştürülmüş tiyatro salonlarından depot 1’de oynuyor “der nackte wahnsinn” (büsbütün çılgınlık).

daha önce bu sahnede ayn rand uyarlaması “atlas silkindi”yi izlemiştim; depot 1’in sahne uzunluğu 25 metre; bir farsın en son oynanacağı salon!

25 metrenin yaklaşık 17-18 metresini devasa dekorla kaplarsanız; matematiğin ve sahne trafiğinin çok önemli olduğu, saniyelerle kapıların açılıp kapanmasına, oyuncuların hızlı ve seri hareket etmesine dayalı bir oyunda, oyuncu bir yandan diğer yana 10 metre koşarsa; olmuyor!

üstelik bir de yönetmen (rafael sanchez), oyunun özünde zaten var olan dinamizmi ve matematiği yeterli bulmayıp, “yönettiğini” göstermek için “zorlama” eklemeler, mekansal düzenlemeler ve mizansenler koyarsa; hiç olmuyor!

çok basit bir örnek: sahnede dört tane piyano var; oyun sürerken iki piyanist durmadan yer değiştirerek, sahnedeki hareketlere, tempoya, dinamizme uygun müzikler çalmaktalar; bazen de koltuklardan birinde öylesine oturmaktalar. zaten koskoca bir sahne; zaten mikrofonla oynanıyor, bir de müzik eklenince; anla anlayabilirsen!

zaten oyunun trafiği yeterince çetrefil; bir de piyanistlerin trafiği eklenirse, hele de oyunun mantığına anlamsız kalıyorlarsa; hiç hiç hiç olmuyor!

schauspiel köln prodüksiyonunun en başarılı öğesi oyunculardı.

onlarla bir daha karşılaşır mıyım, onları başka bir oyunda izler miyim bilmiyorum; ama yönetmenin kurbanı olmuş bu çok iyi oyunculara saygımdan isimlerini paylaşıyorum:

bruno cathomas, robert dölle, julischka eichel, benjamin höppner, yvon jansen, thomas müller, sabine orléans, julie riedler, jacob leo stark.

NRW046 dişil faust

 

elfriede jelinek “sekundärdrama” diye bir tür yaratmış kendine; dert edindiği tiyatro metinlerinden yola çıkarak yazdığı oyunlar bunlar, ancak kendi başlarına sahnelenmelerine izin vermiyor, çıkış noktası olan oyun sahnelenirken yanında, üstünde, “altında” sahnelenmesini şart koşuyor “ikincil drama”lar bunlar.

jelinek ilk olarak lessing’in “nathan der weise” (bilge nathan)’ı için yazmış böyle bir ikincildrama. birbuçuk yıl önce çek yönetmen dušan david pařízek’in zürich schauspielhaus’ta sahneleyeceği “faust” için de “faustIn und out” çıkmış ortaya. [faust’a eklenen “in” ve out” eklerinin malum anlamları dışında, almancada “in” eki eril bir kelimeye eklendiğinde o kelimeyi dişil hale getirir; örneğin arbeiter: erkek işçi, arbeiterin: kadın işçi]

bu sezon düsseldorf schauspielhaus’da seyrettiğim iki oyunundan hayranlıkla bahsettiğim çek yönetmen pařízek, ilk defa zürih’te sahnelediği “faust 1-3” adlı projesini, ekim sonunda aynı oyuncu kadrosu ve sahne tasarımıyla düsseldorf’a taşıdı.

“faust” büyük salonda oynanırken, jelinek’in metni “faustIn und out” tiyatro binasının bodrumundaki küçük prova salonunda oynanıyor. sadece 50 seyirci sığıyor buraya, üç de kadın oyuncu: gretIn, faustIn ve geistIn.

yaklaşık 70-75 dakika sonra bu oyun bitince, seyirciler oyuncularla birlikte yukarıdaki oyuna dahil oluyorlar. eğer baştan itibaren büyük salondaki “faust”u izlemek istiyorsanız, bir kere daha gelmelisiniz.

bunun bir goethe oyunundan ziyade jelinek’in damgasını vurduğu bir proje olduğunu düşündüğümden ben “faustIn und out”a bilet alıp, bodruma “kapatılan” 50 kişiden biriydim. eğer boş akşamım kalırsa, “faust 1-3”ü bir de yukarda baştan sona izlemeyi planlıyorum, bakalım..

goethe’nin “faust”una pek hakim değilimdir; I ve II olarak iki “faust” olduğunu bilmiyordum. “faust”un içindeki sahneleri, karakterleri, olayları da ezbere bilmem. tabii ki genel hikayeyi az çok biliyorum: faust ile mephistoteles’in (yani şeytanın) anlaşması, faust ile gretchen arasındaki ilişki..

jelinek, onu bilenlerin tahmin edeceği üzere, goethe’nin “faust”unun kadın ile olan ilişkisine odaklanmış. bunu yaparken de, yazım sürecinde avusturya’da ortaya çıkan dehşetengiz bir olaydan ilham almış.

öz kızını 24 yıl boyunca bodruma hapsedip, onunla cinsel ilişkiye giren, ondan yedi çocuğu olan  üçünü yukarı çıkarıp büyüten, üçünü aşağıda hapsetmeye devam eden, birini ölü doğduğu için bodrumda yakan josef fritzl olayındaki kız çocuğundan hareketle “kadın”ı kız çocuk – anne – abla olmak üzere üç oyuncuya paylaştırmış, “erkek”i ise baba, tanrı ve şeytan olarak “her şeyi kapsayan, her şeyi elde eden, her şeyi hesaba katan”.

tiyatronun bodrumunda, sandalyeler dört bir yanda duvara yaslanmış şekilde 50 kişi jelinek’in kadını, erkeği, iktidar olgusunu ve felsefeyi sorgulayan metnini üç kadın oyuncudan izliyorsunuz.

pařízek, jelinek’in uzun ve kesintisiz metnine hem strüktür kazandırmak, hem de seyircilerin metinin içinde kaybolmasını önlemek için sanırım; bazı başlıklar oluşturmuş ve bunları iki duvardaki karatahtalara yazmış: “kadın kısmını zararsız hale getirmek”, “doğru bodruma”, “üzerimden sadece babam geçebilir”, “benden önce yeme hakkına sahip köpekten bile sonra geliyorum”, “içim sadece babama ait”. konusu biten başlığın üzeri çiziliyordu.

dört bir duvardaki televizyon ekranlarından yukarıdaki “faust”un canlı görüntülerini takip etmek mümkündü, bazı sahnelerde yukardaki oyunun sesleri de duyuldu, bazı sahnelerde ise aşağıdaki kadın oyuncuların görüntüsü ve sesi yukarıda canlı yayınlandı. bir araysa; yıllar önce yapılmış bir televizyon programında gencecik jelinek ile o zamanların ünlü bir futbolcusunun “garip” sohbetini seyrediyorsunuz: futbolcu, evlilikte kadın ile erkeğin tanımlanmış görevleri olduğunu, kadının görevlerinden birinin erkeğin çoraplarını yıkamak olduğunu, evde futbol ayakkabılarını kendisinin temizlediğini, ama evdeki diğer temizliğin ve düzenin karısından beklediğini, temiz ve düzenli bir eve geldiğinde kafasının rahat ettiğinden falan bahsediyordu. hemen arkasından bir futbol maçı görüntülerini de izledik; penaltılarda golü kaçıran bu futbolcuydu sanırım.

sonradan öğreniyorum ki, "je später der abend” isimli bu sohbet programı 1976 yılında yayınlanmış, o dönem çok ünlü olan futbolcunun adıysa uli hoeneß’miş. 

neden sonra, yukarıdaki oyunculardan biri elinde balta, yarı çıplak bir şekilde aşağıya iniyor, “tamam, oyun bitmiştir” deyip, hepimize sandalyelerimizin altındaki bej trenchcoat’ları giymemizi söyleyip (üç kadın oyuncunun üzerinde oyunun başından beri bej trenchcoatlar vardı; böylece biz 50 seyirci de birer “gretIn/faustIn/geistIn” olduk), büyük sahnenin altındaki delhizlerden geçerek, tam sahnenin ortasına çıkarıldık ve karşıya, salona bakacak şekilde dizdirildik;  karşımızda ışıkları açık salonda seyirciler, karşılarında bodrumdan gelmiş 50+3 “faustIn”; bir süre boyunca iki seyirci grubu birbirine baktırıldı. sonra bizler salona davet edildik, bizim için ayrılmış koltuklara oturduk ve “yukarıdaki” oyunun devamını izledik. üç kadın oyuncu da oyuna dahil oldular.

sonradan okuduğum eleştiri yazılarında yukarıdaki “faust”ta iki erkek oyuncunun durmadan rol değiştirerek faust ve mefistoteles olarak, ya da bazen ikisi de faust oalrak “faust I” ve “faust II”den seçilmiş cümleleri pinpon topu oynar gibi birbirlerine pasladıklarını; bu kes-yapıştır metnin çok ustaca hazırlanmış olduğunu ve iki erkek oyuncunun bir ustalık gösterisi sergilediklerini öğrendim.

eleştirmenlerin çoğu söz birliği etmişcesine bu bölümün “faust” metninin hala ne kadar çağdaş, günümüze hitap eden bir içeriğe sahip olduğunu kanıtladığını, üç kadının bodrumdan çıktıktan sonra oyuna dahil olmalarıyla oyunun yoğunluğunun kaybolduğunu, ekseninin kaydığını, temposunun düştüğünü ve anlamının kaybolduğunu yazmışlar. dolayısıyla, üç kadının yokluğunda oynanan “yukarıdaki” faust’u merak etmemek imkansız.

seçimini başından itibaren aşağıdaki “faustIn und out”tan yapmış ve goethe’nin “faust”una alman eleştirmenler kadar hakim olmayan bir izleyici olarak yukarıda kadınların eklenmesiyle devam eden oyunda doğal olarak ben bir kopukluk hissetmedim; bodrumdaki atmosfer ve bakış açısı olduğu gibi yukarıya taşınarak devam ettiği için olsa gerek.

başından itibaren “geleneksel” bir faust izlemeyeceğimi tahmin ettiğim ve jelinek’in tarzını da az çok bildiğim için bu durum beni rahatsız etmedi.

kaldı ki, yönetmen parizek’in çok iyi bir iş çıkardığını düşünüyorum. “bodrum” fikrini birebir gerçekleştirmesi, bizleri duvar kenarına dizmesi, jelinek’in futbolcuyla olan tv söyleşisini oyuna eklemesi, aşağıdaki seyircileri trenchcoatlarla birer faustIn’e çevirip yukarda iki seyirci kitlesini birbirlerine baktırması ve yukarıda devam eden oyunda: gretIn’in bahçede iki faust’un arasında kalarak gerçekleşen “etkileşim” sahnesi ve intiharının ardından faust’lardan biri tarafından kukla gibi kolları oynatılarak konuşturulmaya devam ettirilmesi oyunun içerdiği etkileyici ve güçlü buluşlardan bende en öne çıkanlarıydı. ve tabii ki kadın oyunculardan faustIn’in söylediği son cümle: “lütfen şimdi burada bütün olanlardan erkeği çekip atın. Çıkarma yapmasını biliyorsunuzdur umarım.”

seyrettiğimin ne kadarı goethe’nin “faust”uydu tartışılır, ama jelinek’in “faustIn”i, ya da daha doğrusu parizek’in “faust 1-3”ü olduğu kesin ve bu çağda, 2013’te böyle bir “faust” yorumu seyretmekten büyük keyif aldığımı söylemeliyim.